Jesteś na blogu prywatnej poradni lekarskiej. Potrzebujesz konsultacji z lekarzem? Kliknij tutaj >
Leczenie bólu, skąd się bierze i jakimi metodami łagodzenia go dysponujemy?
Opublikowano: Aktualizacja: 26 sierpnia 2023
Leczenie bólu może być skomplikowanym procesem. W poniższym artykule na temat problemu bólu zostały omówione następujące kwestie:
- czym jest ból
- funkcje i podłoże bólu
- jaki jest mechanizm powstawania bólu?
- diagnozowanie bólu
- kategorie bólu w kontekście jego lokalizacji w organizmie
- szczególne przypadki doznawania bólu
- różne metody leczenia bólu
Czym jest ból?
Ból występuje w różnych postaciach i jest na ogół objawem towarzyszącym wielu chorób i urazów. Jest elementem ludzkiej percepcji zmysłowej, pełniąc funkcję ostrzegawczą i ochronną. Ból może jednak również przybrać własny niezależny byt, a wtedy jego funkcja ochronna schodzi na dalszy plan.
Najważniejszym środkiem kontroli bólu są leki, choć przy jego uśmierzaniu pomagają również inne zabiegi o charakterze terapeutycznym. W niektórych wypadkach egzamin zdaje również medycyna alternatywna.
Z definicji Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu (International Association for the Study of Pain – IASP) dowiadujemy się, że ból to nieprzyjemne doznanie zmysłowe i emocjonalne. Ból jest związany z rzeczywistym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek.
Ból fizyczny pojawia się zwykle w kontekście urazów i chorób, lub w wyniku bodźców, które mogą prowadzić do urazu. W sytuacjach, gdy przyczyny psychologiczne powodują ból fizyczny, mówimy o bólu psychosomatycznym. Warto w tym miejscu nadmienić, że jeszcze inną, również złożoną kategorią pojęciową, jest ból psychiczny.
Funkcje i podłoże bólu
W większości przypadków urazy i choroby są przyczyną mniej lub bardziej dotkliwego bólu fizycznego. Rodzaj i intensywność bólu może być, choć nie musi, wskazówką co do rodzaju choroby.
Ból ma przede wszystkim funkcję sygnalizacyjną. Ostrzega o zbliżającym się urazie lub zwraca uwagę na już istniejący. Jest to bardzo ważne, ponieważ tylko w ten sposób można dostrzec zagrożenie i uniknąć go. Ktoś, kto przypadkowo dotknie ręką rozgrzanego pieca, szybko ją odsuwa, ponieważ odczuwa ból. Pacjent z uszkodzoną nogą automatycznie używa jej mniej lub wcale, przenosząc ciężar na drugą kończynę. Dzieje się tak z powodu bólu. Reakcja organizmu (przeniesienie ciężaru) jest przy tym niejako nieświadoma i automatyczna.
Jeszcze poważniejszym problemem dla człowieka, niż ból chroniczny, jest zaburzenie polegające na częściowym lub całkowitym nieodczuwaniu bólu (tzw. analgezja wrodzona). Osoby, które np. nie odczuwają bólu z powodu uszkodzenia nerwów, ranią się znacznie częściej niż osoby zdrowe. Ponadto urazy goją się u nich gorzej, ponieważ osoby te nie starają się chronić uszkodzonej tkanki. Pacjenci z tego typu zaburzeniami często późno zauważają swoje choroby, co utrudnia leczenie.
Jaki jest mechanizm powstawania bólu?
Niektóre komórki czuciowe w organizmie, tzw. nocyceptory, są odpowiedzialne za odczuwanie i transmisję informacji na temat bólu. Są one rozmieszczone w całym organizmie i obecne w prawie każdej tkance. Tylko w mózgu i w tkance funkcjonalnej (miąższu) niektórych narządów nocyceptory nie występują.
Uszkodzenia tkanek, na przykład w postaci bodźców mechanicznych (złamania, zwichnięcia, stłuczenia, otarcia itd.) lub ekstremalnych temperatur (oparzenia, odmrożenia), podrażniają nocyceptory, które następnie przekazują sygnały do mózgu. Tam te sygnały bólowe są przetwarzane, świadomie odbierane i przypisywane do odpowiedniego obszaru ciała.
Przekazywaniu tego sygnału towarzyszą różne równoległe procesy. Uraz tkanki prowadzi do uwolnienia pewnych substancji przekaźnikowych, które aktywują nocyceptory i jednocześnie czynią je bardziej wrażliwymi. Na swojej drodze z miejsca urazu do mózgu, sygnał bólowy przechodzi przez różne komórki nerwowe (neurony), które są połączone w rdzeniu kręgowym i pniu mózgu. Sygnał przekazywany jest z jednej komórki nerwowej do następnej za pośrednictwem substancji przekaźnikowych.
Mózg może ingerować w transmisję sygnału i w ten sposób wpływać na percepcję bólu. Poprzez pewne włókna nerwowe, które prowadzą z mózgu do rdzenia kręgowego i pnia mózgu, mózg kontroluje przekazywanie sygnałów bólowych. Tym samym odczuwanie bólu, nie jest związane jedynie ze strukturą uszkodzenia tkanek, ale i z interpretacją tego uszkodzenia przez mózg.
Potrzebujesz konsultacji lekarskiej lub przedłużenia recepty na leki?
Diagnozowanie bólu
Ból jest całkowicie subiektywnym odczuciem zmysłowym. Każda osoba dotknięta chorobą lub doznająca urazu odczuwa go inaczej. Dlatego tak ważna dla diagnosty jest rozmowa z pacjentem i opisanie rodzaju i natężenia jego bólu. Pomocne w tym procesie są skale bólu z wartościami liczbowymi.
Rozróżniamy wiele rodzajów bólu. Ważną rolę odgrywa przy tym pomiar intensywności bólu. Spektrum obejmuje zakres od łagodnego bólu, który jest nieprzyjemny, ale nie przeszkadza w codziennym życiu, do silnego, prawie nie do zniesienia bólu, który uniemożliwia normalne życie.
Innym sposobem klasyfikacji bólu jest czas jego trwania. Istnieją bóle ostre trwające dosłownie ułamek sekundy oraz bóle chroniczne (przewlekłe) towarzyszące człowiekowi nieraz przez całe życie.
Kategorie bólu w kontekście jego lokalizacji w organizmie
Przykładem dość silnego, niegroźnego na ogół bólu jest kolka, która spowodowana jest skurczami narządów wewnętrznych, i której doświadcza wielu ludzi już we wczesnej młodości. Istnieje też tzw. ból przeszywający, towarzyszący często urazom i schorzeniom kręgosłupa. Z kolei tzw. ból przebijający, który może wystąpić szczególnie w kontekście choroby nowotworowej, czy też ból towarzyszący zawałowi serca, to przypadki ekstremum na skali bólu.
Biorąc pod uwagę miejsce powstawania bólu w organizmie, można wyróżnić następujące podstawowe rodzaje bólu:
Ból somatyczny. Jest on spowodowany uszkodzeniem skóry, tkanki łącznej, mięśni, kości lub stawów. Jeśli naruszona jest tylko skóra, mówi się o somatycznym bólu powierzchniowym. Uszkodzenie pozostałych wymienionych struktur powoduje somatyczny ból głęboki.
Ból neuropatyczny. Jest on spowodowany bezpośrednim uszkodzeniem nerwu.
Ból trzewny to ból pochodzący z narządów lub naczyń krwionośnych. Tkanka funkcjonalna narządów nie ma receptorów bólu, ale powłoki (tkanki), które ją otaczają mają takie receptory. Jeśli np. guz wrasta w tę powłokę lub jeśli organ puchnie, to podrażnia nocyceptory, które znajdują się również w ścianach naczyń narządów wewnętrznych.
Kategorie bólu – czas trwania
Ból, który powstaje z powodu aktualnego urazu lub choroby jest początkowo ostry i ma znaczenie funkcjonalne. Ten ostry ból jest objawem i trwa tak długo, jak długo trwa podstawowe uszkodzenie tkanki.
Ból przewlekły to natomiast ból, który utrzymuje się przez dłuższy okres czasu, co najmniej od trzech do dwunastu miesięcy, w zależności od definicji. Możliwą przyczyną może być przewlekła choroba, która wywołuje trwałe uszkodzenie tkanek.
Należy podkreślić, że ból może stać się niezależny i przekształcić w samodzielny byt kliniczny. Nie jest już wtedy objawem odpowiadającego mu uszkodzenia tkanki, ale wynika ze zmian w nocyceptorach i nerwach. Na przykład, pewne procesy sprawiają, że nerwy zaangażowane w przenoszenie bólu stają się potem łatwiejsze do pobudzenia, czyli niejako bardziej wrażliwe.
Ostry ból może stać się przewlekły, jeśli nie jest odpowiednio leczony. Chociaż choroba lub uraz, który pierwotnie wywołał ból, już się zagoił, ból nadal pozostaje.
Szczególne przypadki doznawania bólu
Nie wszystkie bóle pojawiają się w miejscu zadziałania czynnika je wywołującego. Na przykład zapalenie trzustki może powodować ból w górnej części brzucha; zapalenie wyrostka robaczkowego może powodować ból w okolicy pępka.
Szczególną postacią jest ból fantomowy. Występuje w części ciała, która w rzeczywistości nie istnieje. Fantomowy ból kończyn obserwowany jest u pacjentów po amputacjach. Osoby dotknięte chorobą odczuwają wtedy ból na przykład w nodze, która została im odjęta.
Jest to możliwe, ponieważ w mózgu, gdzie ból jest świadomie przetwarzany, dane dotyczące usuniętej kończyny są nadal obecne. Amputacja pobudza neurony przetwarzające ból, które kiedyś były odpowiedzialne za tę kończynę.
Temat bólu jest przedmiotem badań naukowych. Definiuje się coraz to nowe jego formy, a także całe zespoły chorobowe z nim powiązane jak np. dotykająca kobiety endometrioza, czy fibromialgia.
Farmakologia. Niesteroidowe leki przeciwbólowe i przeciwzapalne – NLPZ oraz opioidy
Leki przeciwbólowe, zwane też analgetykami, to związki chemiczne powodujące analgezję tj. usunięcie odczuwania bólu. Rozróżniamy kilka podstawowych rodzajów tych leków, klasyfikowanych na podstawie budowy chemicznej, zakresu działania i siły.
Ból może być leczony na dwóch różnych poziomach. Z jednej strony tam, gdzie powstaje (peryferyjnie) lub na poziomie jego przekazywania i przetwarzania (centralnie).
Leki przeciwbólowe działające obwodowo blokują uwalnianie substancji przekaźnikowych, które aktywują nocyceptory. Grupa ta nazywana jest niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi (NLPZ).
W przeciwieństwie do nich tzw. opioidy i niektóre inne substancje czynne wpływają na przetwarzanie bólu w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN). Wspomagają one hamujące działanie własnych włókien nerwowych organizmu. Opioidy są zwykle podawane tylko w przypadku silnego bólu, tj. gdy NLPZ nie są już wystarczające, a także w charakterze środka znieczulającego.
Kwas acetylosalicylowy, ibuprofen i paracetamol
Najczęściej stosowane substancje aktywne (czynne) o działaniu przeciwbólowym z kategorii NLPZ w Polsce to kwas acetylosalicylowy (np. w postaci aspiryny), ibuprofen, paracetamol, a w mniejszym stopniu także metamizol, czy naproksen.
Kwas acetylosalicylowy działa w najszerszym spektrum – przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo i przeciwzakrzepowo (przy dłuższej terapii). Ibuprofen sprawdza się zwłaszcza w leczeniu stanów zapalnych. Działa też przeciwbólowo, zaś w mniejszym stopniu przeciwzakrzepowo. Z kolei paracetamol posiada głównie funkcję przeciwbólową i przeciwgorączkową, nie zaś przeciwzapalną i przeciwzakrzepową.
Leki te posiadają różne właściwości pod względem szybkości wchłaniania się z organizmu oraz czasu działania, jest to zresztą uzależnione od dawek, w jakich są przyjmowane.
Opioidy i leczenie bólu
Leki tej grupy działają hamująco na transmisję informacji w systemie nerwowym, a tym samym redukują też doznanie bólu przez nasze nerwy. Również te leki dzielą się na szereg rodzajów, w tym: naturalne peptydy (np. morfina, kodeina, czy metadon); półsyntetyczne opioidy (np. buprenorfina); syntetyczne pochodne (pentazocyna).
Mankamentem opioidów, szczególnie tych najbardziej skutecznych jak morfina, czy kodeina, jest szereg niepożądanych efektów ubocznych, w tym ogólne osłabienie organizmu, a przede wszystkim możliwe uzależnienie pacjenta.
Ko-analgetyki, czyli leki wspomagające terapię przeciwbólową
Główną funkcją tej grupy leków nie jest przeciwdziałanie bólowi, lecz łagodzenie innych dolegliwości, powiązanych z doznawaniem bólu. Możemy wyliczyć tutaj preparaty zwiotczające mięśnie, leki przeciwpadaczkowe, miejscowe środki znieczulające, a nawet leki przeciwdepresyjne, a także tzw. kortykosteroidy działające w sposób zbliżony do niesteroidowych leków przeciwzapalnych i przeciwbólowych.
Terapie przeciwbólowe
Niezależnie od farmakologii, istnieją inne metody leczenia bólu, takie jak elektroterapia stosowana np. na bóle mięśni. Metody te są zazwyczaj stosowane jako uzupełnienie leków.
W niektórych przypadkach leczenia bólu przewlekłego stosuje się tzw. terapię multimodalną, polegającą na zastosowaniu kilku środków leczniczych jednocześnie lub w określonej kolejności. Stosuje się ją wówczas, gdy terapie unimodalne, tj. oparte na jednym specyfiku, nie osiągnęły pożądanego celu. A więc pozostają nieskuteczne przez okres kilku miesięcy.
Kombinacja metod może uwzględniać takie dostępne środki terapeutyczne, jak leki przeciwbólowe (różnego rodzaju), fizykoterapia (w tym np. terapia ruchowa, fizjoterapia, terapia sportowa, ale także masaże, leczenie ciepłem, zimnem i wodą), terapia psychologiczno-behawioralna (np. trening psychologiczny pacjenta, ćwiczenia relaksacyjne), procedury inwazyjne (np. zastrzyki do znieczulenia miejscowego), metody komplementarne (np. akupunktura, stymulacja nerwów)
Image by StockSnap from Pixabay
Zagadnienie bólu zostało poruszone także w tych artykułach:
redakcja artykułu: Ela Ustupska
Artykuły na blogu nie mają charakteru porady lekarskiej. Choć pisano je z dołożeniem starań, by informacje w nich podane były rzetelne, autorzy nie mają wykształcenia medycznego. Jeśli szukasz pomocy lekarskiej, zapraszamy do zamówienia konsultacji na stronie poradni lub do kontaktu ze swoim lekarzem.
