Psychoza i zaburzenia myślenia

Artykuł jest częścią przewodnika: Choroby i zaburzenia psychiczne. Przyczyny, symptomy, terapie.

Termin psychoza obejmuje różne ciężkie zaburzenia psychiczne, w których zaburzony jest stosunek do rzeczywistości. Sposób, w jaki się to objawia, może być bardzo różny. Na przykład, psychotycy mogą cierpieć z powodu zaburzeń ego, stanów lękowych, depresji i/lub stanów pobudzenia aż do halucynacji i urojeń. Często osoby dotknięte chorobą nie wykazują żadnego wglądu w chorobę, ale są raczej przekonane, że za ich problemy odpowiedzialne są zmiany zachodzące w środowisku, i to z otoczeniem jest coś nie tak, a nie z nimi.

Przyczyny psychozy

Psychozy mogą mieć bardzo różne przyczyny. Zaliczamy do nich choroby, urazy, stosowane leki, czy zażywane narkotyki. Pochodzenie psychozy bywa też czasami zupełnie niewyjaśnione (psychoza endogenna), gdyż nauka (np. psychiatria, neurologia) wciąż zmaga się z zagadkami ludzkiego mózgu i umysłu. Zaburzenia mogą też być przejściowe i ostre lub przewlekłe i uporczywe.

Eksperci zakładają, że około jeden procent populacji na całym świecie zachoruje na psychozę, a stanie się to zazwyczaj między okresem dojrzewania a 35 rokiem życia. Choroba w mniej więcej równej proporcji dotyka kobiet i mężczyzn.

Wiele odmian psychozy

Istnieje wiele różnych form psychozy. Psychoza organiczna (psychoza egzogenna) jest oparta na przyczynie takiej jak uraz lub zapalenie mózgu, guz mózgu lub epilepsja. Z kolei psychoza spowodowana lekami lub narkotykami (alkohol, LSD, amfetamina, haszysz itp.) nazywana jest psychozą wywołaną przez substancje farmaceutyczne, względnie psychozą narkotykową. W przypadku psychozy nieorganicznej (psychozy endogennej), takiej jak schizofrenia, dokładne przyczyny nie są jeszcze znane.

Eksperci nazywają psychozę schizoafektywną kombinacją objawów, z których każdy spełnia kryteria schizofrenii i zaburzenia afektywnego. Choroba afektywna jest zaburzeniem psychicznym, w którym nastrój jest patologicznie zmieniony – jest wyraźnie podwyższony (mania) lub obniżony (depresja), lub też występuje na przemian pomiędzy tymi skrajnościami (choroba dwubiegunowa).

Psychoza paranoidalna (zaburzenie urojeniowe) jest ostrym zaburzeniem psychotycznym, w którym urojenia (np. urojenia prześladowcze) są bardzo wyraźne. Granice pomiędzy innymi zaburzeniami psychicznymi z objawami urojeniowymi są płynne.

Specyficzną odmianą jest psychoza poporodowa, która oznacza psychozę występującą u kobiet w okresie połogu. Często łączy się z ostrymi napadami agresji, a także ze stanami depresyjnymi.

Jakie są pierwsze objawy psychozy?

Na wiele lat przed wystąpieniem psychozy, pierwsze oznaki mogą wskazywać na początek choroby. Należą do nich na przykład kłopoty z koncentracją, narastająca nerwowość i permanentny niepokój. Towarzyszą temu zaburzenia procesu myślenia, w tym zwłaszcza tzw. zakłócenia i blokady myśli. Niektórzy cierpią również z powodu nagłego zalewu myśli, które z trudem dają się ukierunkować i uporządkować, co też często przejawia się w słowotokach – istnych strumieniach świadomości osoby cierpiącej na tą dolegliwość. Ponadto osoby zagrożone psychozą są często pozbawione motywacji i bywają zobojętniałe w relacjach towarzyskich i zawodowych. Zarazem spada ich wydajność w pracy czy w szkole. Objaw ten może również wskazywać na początek depresji.

Zaawansowane objawy

Z czasem pojawiają się bardziej konkretne objawy, które mogą wskazywać na psychozę. Należą do nich irracjonalne myśli (np. obsesyjne), niczym nie uzasadnione nagłe zainteresowanie sferą duchową (rozwojem typu mindfulness, religią, magią, mistycyzmem), nieufność, wrogość i agresja wobec innych. Uwydatnia się tzw. autoreferencja, polegająca na interpretowaniu świata w kontekście własnej osoby, własnych celów, potrzeb i pragnień. Działania innych są rozpatrywane przez chorego zawsze w odniesieniu do własnej osoby, tak jakby był on niejako epicentrum świata i wydarzeń. W tym sensie przypomina to nieco znany od antyku pogląd filozoficzny określany mianem solipsyzmu, zgodnie z którym w wielkim skrócie świat (jego reprezentacja) to tylko to, co sami odczuwamy i nie występuje on pozna naszą jaźnią.

Kolejnymi wskazującymi już bardziej jednoznacznie na chorobę symptomami są halucynacje, zaburzenia myślenia, i zaburzenia własnego ego, oraz dynamiczne zmiany emocjonalne. Wielu pacjentów z psychozą cierpi na halucynacje. W zasadzie wszystkie zmysły mogą być dotknięte, ale halucynacje słuchowe są najczęstsze.

Zazwyczaj chorzy słyszą głosy, które komentują ich zachowanie lub wydają im polecenia. Głosy te są często postrzegane jako zagrażające. Rzadziej występują omamy wzrokowe (optyczne). Ilustracją tego typu zaburzeń była fabuła filmu pt. Piękny Umysł, z Russelem Crowe w roli głównej, w którym główny bohater w niepostrzeżony dla widza sposób „przełącza się” pomiędzy światem realnym a jego imaginacją, w tym rozmawia z postaciami, które nie istnieją.

Czasami występują również omamy węchowe lub czuciowe, w których chorzy odbierają odpowiednio nieistniejące zapachy lub dotyk.

Zaburzenia myślenia pod względem treści stanowiących przedmiot procesów myślowych

Zaburzenia myślenia są kolejnym typowym objawem psychozy. Rozróżnia się zaburzenia myślenia o charakterze merytorycznym (ze względu na treść) i formalnym. Zaburzenia myślenia związane z treścią obejmują urojenia, takie jak urojenia prześladowcze i urojenia dotyczące związków, urojenia wielkości i urojenia winy.

Pacjenci z urojeniami prześladowczymi, na przykład, czują się prześladowani przez obcych lub wierzą, że inni ludzie próbują ich skrzywdzić. Pacjenci cierpiący na urojenia relacyjne odnoszą ogólne wydarzenia np. polityczne, czy ekonomiczne – niezwiązane z nimi samymi – do siebie, doszukując się w nich np. spisków i interpretując je jako zagrożenia dla własnego bezpieczeństwa. W spektrum tych objawów mieści się też chorobliwa podejrzliwość wobec bliskich, którzy również uczestniczą w spisku.

Z kolei urojenia wielkościowe występują na przykład wtedy, gdy ktoś wierzy, że jest sławną osobistością lub niezrozumianym i niedocenionym geniuszem. Istnieją też urojenia o przeciwstawnym doznaniu. Chorzy czują się przytłoczeni przez świat, a także poczuwają się do winy za czyny i stany, na które nie mają wpływu, np. są bezpodstawnie przekonane, że odpowiadają za cierpienie innych.

Zaburzenia myślenia związane z treścią mogą również przejawiać się w postaci utrwalonych idei, swoistych toposów, do których często bez wyraźnego związku odnosi się chory. Może to być np. chorobliwy antysemityzm, przejawiający się doszukiwaniem się udziału Żydów w nawet najbardziej banalnych i prozaicznych przygodach chorego. Cechą charakterystyczną jest to, że myśli osoby cierpiącej krążą prawie wyłącznie wokół jednego i tego samego tematu.

Warto też nadmienić, że tzw. myśli kompulsywne, jak przekonanie, że dana czynność musi być ciągle wykonywana, również należą do zaburzeń myślenia związanych z treścią.

Zaburzenia myślenia pod względem formy tych procesów

Z kolei przy formalnych zaburzeniach myślenia, formułowanie i artykułowanie myśli jest zakłócone. Może się to przejawiać w niejasnym, zagmatwanym, niezrozumiałym opowiadaniu, częstych dygresjach, czy w spontanicznym urywaniu wątków opowieści.

Ponadto wyróżnia się w tej grupie takie nieprawidłowości w narracji chorego, jak spowolnione myślenie, krążenie w kółko wokół tych samych wątków, czy często szczególnie irytująca dla interlokutora nieumiejętność oddzielenia rzeczy istotnych od nieważnych (myślenie poszlakowe).

Choroba bywa też jednak kreatywna, gdyż niekiedy wzmaga zdolność do wymyślania nowych terminów i tworzenia nowych kombinacji słów, w efekcie prowadzi nieraz do powstania interesujących neologizmów lub związków frazeologicznych. Z drugiej strony jednak notuje się u niektórych drastyczne ograniczenie zasobu słownictwa.

Zaburzenia ego i zmiany emocjonalne

W zaburzeniach ego granica między jaźnią a światem zewnętrznym ulega zatarciu. Ludzie dotknięci chorobą są przekonani, że ich myśli mogą być słyszane przez innych, a także że inni pozbawiają ich myśli lub że ich myśli i działania są kontrolowane i indukowane przez innych ludzi. Niektórzy odczuwają swoje otoczenie jako nierzeczywiste. W skrajnych przypadkach pacjenci nie odczuwają np. własnej części ciała, np. ręki (depersonalizacja).

Psychotycy przeżywają emocje inaczej niż osoby zdrowe. Często ich emocje są mniej intensywne, przez co wydają się niemal pozbawieni uczuć. Możliwe są również nieadekwatne reakcje, np. nagły śmiech w smutnej sytuacji.

---

Artykuł jest częścią cyklu o chorobach psychicznych.
Pozostałe artykuły z tej serii:

• Schizofrenia
• Autyzm
• Zaburzenia osobowości
• Zaburzenie dwubiegunowe
• Zaburzenia lękowe