Artykuł jest częścią przewodnika: Choroby i zaburzenia psychiczne. Przyczyny, symptomy, terapie.
Zaburzenia osobowości. Definicja
Zaburzenia osobowości to przede wszystkim problemy z własną tożsamością i funkcjonowaniem interpersonalnym. Przyjmuje się, że zaburzenia osobowości to rodzaj uporczywych modeli (klisz) postrzegania rzeczywistości, odnoszenia się do niej oraz reagowania na nią. Założone przez chorego „okulary” powodują znaczny niepokój i upośledzają jego funkcjonowanie w społeczeństwie.
Cechy osobowości każdego z nas to wzorce myślenia, postrzegania, reagowania i odnoszenia się do rzeczywistości (środowiska), które są względnie stałe w czasie, podlegając oczywiście pewnym zmianom związanym z procesem dojrzewania i starzenia się. O zaburzeniach osobowości mówimy wówczas, gdy cechy te stają się tak wyraźne, sztywne i niedostosowane, że zakłócają funkcjonowanie zawodowe i interpersonalne. Te niedostosowania społeczne mogą powodować znaczny niepokój u osób z zaburzeniami osobowości i u osób z ich otoczenia.
W przypadku osób z zaburzeniami osobowości (w przeciwieństwie do wielu innych, którzy szukają pomocy psychologicznej), przyczyną poszukiwania terapii jest zazwyczaj niepokój związany z konsekwencjami ich społecznie nieakceptowanych zachowań, a nie dyskomfort związany z własnymi myślami i uczuciami. Dlatego lekarze muszą najpierw pomóc pacjentom uświadomić sobie, że to ich cechy osobowościowe są źródłem problemu, nie zaś świat na zewnątrz.
Naukowcy badający ten temat wymieniają 10 różnych typów zaburzeń osobowości, chociaż większość pacjentów, którzy spełniają kryteria dla jednego typu, spełnia również kryteria dla jednego lub więcej innych. Niektóre typy (np. antyspołeczny, borderline) mają tendencję do zmniejszania się lub ustępowania z wiekiem. Inne typy (np. zaburzenie obsesyjno-kompulsywne, zaburzenie schizotypowe) są trwalsze.
Zaburzenia osobowości pojawiają się zwykle w późnym okresie dojrzewania lub we wczesnej dorosłości, chociaż czasami objawy mogą być widoczne wcześniej (w dzieciństwie). Cechy i objawy różnią się znacznie pod względem okresu ich utrzymywania się. Niektóre z czasem ustępują.
Częstotliwość występowania zaburzeń osobowości a koszty społeczno-ekonomiczne
Specjaliści badający ten problem oceniają, że około 10% populacji i aż do połowy wszystkich pacjentów na oddziałach psychiatrycznych w szpitalnych i w klinikach cierpi na zaburzenia osobowości. Ogólnie rzecz biorąc, nie ma wyraźnych różnic pod względem płci, klasy społeczno-ekonomicznej i rasy. Jednak w przypadku antyspołecznego zaburzenia osobowości stosunek liczby zdiagnozowanych mężczyzn do liczby kobiet wynosi aż 6:1. W przypadku zaburzenia osobowości typu borderline (przejawiającego się np. nadmiernym przywiązaniem do partnera) kobiety przeważają natomiast nad mężczyznami w stosunku 3:1.
W badaniach stwierdzono, że aż połowa przypadków zaburzeń osobowości to efekt procesów dziedziczenia. Odsetek przypadków uwarunkowanych genetycznie jest podobny lub wyższy niż przy wielu innych poważnych zaburzeniach psychicznych. Ten udział dziedziczności zaprzecza powszechnemu założeniu, że zaburzenia osobowości są słabościami charakteru, które kształtują się głównie pod wpływem czynników środowiskowych.
Na uwagę zasługuje fakt, że bezpośrednie koszty opieki zdrowotnej i pośrednie koszty utraconej produktywności związane z zaburzeniami osobowości, są znacznie wyższe niż porównywalne koszty związane z depresją lub uogólnionymi zaburzeniami lękowymi. Dotyczy to zwłaszcza z zaburzeniami osobowości typu borderline i syndromu obsesyjno-kompulsywnego.
Jakie odmiany zaburzeń osobowości wyróżniamy?
Naukowcy wyróżniają różne grupy i odmiany zaburzeń osobowości. W pierwszej z nich umieszcza się zachowania, charakteryzujące się dziwnym lub ekscentrycznym zachowaniem, np. typ paranoidalny (redukcja nieufności do otoczenia), typ schizoid (brak zainteresowania innymi), typ schizotypowy (ekscentryczne pomysły i zachowania).
Do drugiej grupy kwalifikuje się zachowania charakteryzujące się dramatycznym, emocjonalnym lub nieobliczalnym zachowaniem.
Tu rozróżnia się dalej takie typy i towarzyszące im cechy jak np.:
- aspołeczny (nieodpowiedzialność społeczna, lekceważenie innych, manipulowanie innymi dla osobistych korzyści);
- borderline (niezdolność do bycia samemu i dysregulacja emocjonalna);
- teatralny (poszukiwanie uwagi),
- narcystyczny (ukryte zaburzone poczucie własnej wartości i jawna wielkoduszność).
Grupa trzecia charakteryzuje się niespokojnym lub lękliwym zachowaniem. Typ unikający przejawia się unikaniem kontaktów interpersonalnych z powodu poczucia odrzucenia. W spektrum tej grupy znajdują się też zachowania ukierunkowane na uległość wobec innych, potrzebę bycia otoczonym opieką, perfekcjonizm, czy upór.
Objawy i dolegliwości a otoczenie społeczne
Problemy z samoidentyfikacją mogą przejawiać się jako niestabilny obraz siebie (np. ludzie na przemian postrzegają siebie jako miłych lub okrutnych). Może to być także niespójność systemu wartości (popadanie w przeciwległe skrajności w ocenach świata, innych ludzi, procesów społeczno-politycznych), i przekonań etycznych (np. ludzie głęboko religijni publicznie, lecz lubujący się w pornografii prywatnie), czy preferencji seksualnych (np. homofobiczni homoseksualiści).
Problemy z funkcjonowaniem interpersonalnym objawiają się zazwyczaj jako niezdolność do nawiązywania i utrzymywania bliskich relacji i/lub w formie niewrażliwości na innych (np. niezdolność do empatii).
Osoby z zaburzeniami osobowości często wydają się niespójne, zagubione i frustrujące dla otoczenia. Osoby te mogą mieć trudności z określeniem granic między sobą a innymi. Ich samoocena może być nieracjonalnie wysoka lub niska. Mogą wykazywać niespójne, zdystansowane, nadmiernie emocjonalne, obraźliwe lub nieodpowiedzialne zachowania rodzicielskie, powodując fizyczne i psychiczne problemy dla współmałżonka lub dzieci.
Jak przebiega diagnoza zaburzeń osobowości?
Kiedy lekarze podejrzewają zaburzenie osobowości, oceniają tendencje poznawcze, afektywne, interpersonalne i behawioralne, stosując określone kryteria diagnostyczne. Bardziej skomplikowane i empirycznie rygorystyczne narzędzia diagnostyczne są dostępne dla bardziej wyspecjalizowanych i akademickich klinicystów.
Pozytywna diagnoza zaburzeń osobowości to wykazanie, że pacjent przejawia: trwały, nieelastyczny, wszechobecny wzorzec niedostosowanych cech charakteru. Wzorzec taki zaś dotyka procesów poznawczych (sposoby postrzegania i interpretowania siebie, innych i zdarzeń), stopnia afektywności i funkcjonowania interpersonalnego.
Należy również wykluczyć inne możliwe przyczyny objawów (np. inne zaburzenia psychiczne, nadużywanie substancji psychoaktywnych, urazy głowy). Wielu pacjentów z zaburzeniami osobowości nie ma wglądu w swoje wnętrze. Dlatego diagności muszą uzyskać wywiad od klinicystów, którzy wcześniej leczyli tych pacjentów. Pomocne są także wywiady od innych lekarzy, członków rodziny, przyjaciół lub innych osób, które mają z kontakt z pacjentem.
Artykuł jest częścią cyklu o chorobach psychicznych.
Pozostałe artykuły z tej serii:
